عوامل سقوط نفس و راه مبارزه با آنها

در جلد اول این دوره تقدم مانع زدائی بر ایجاد عوامل مؤثر را بحث کردیم . در آن بخش توضیح داده شد که در روش تربیتی ابتداء باید مانع زدائی نمود و آنگاه درصدد رشد و ایجاد عوامل مؤثر برآمد .

در امر خودسازی نیز این امر ضروری است . پس از شناخت نفس و هدف علم اخلاق باید موانع مسیر کمال نفس را شناخت و آنها را از بین برد .

امام کاظم علیه السلام فرموده اند :

شناخت عوامل رشد دهنده و موانع رشد نفس از لازمترین شناختها است ، البته روشن است که دو شناخت فوق الذکر فرع بر شناخت نفس است . و با توجه به تقدم مانع زدائی لازم است ابتداء موانع شناخته شده و راه از بین بردن آنها نیز دانسته شود .

موانع رشد نفس

مهمترین و بزرگترین مانع رشد صحیح نفس ، افراط و تفریط قوای نفس است . مثلاً میل به غذا که از قوه شهویه برمی خیزد می توان حالات گوناگونی داشته باشد .

یا این میل به کلی از بین رفته و فرد دچار بی اشتهائی شود که نوعی مرض محسوب می شود . و یا به صورت شکم پرستی درآید که باز مرض می شود همین قوه را به گونه ای رشد داد که از غذا به اندازة لازم استفاده شده و از شکم پرهم پرهیز شود . قوه غضبیه و نفس ناطقه هم همین گونه است . به طور کلی می توان تمامی موانع و مشکلات مسیر رشد نفس را در دو عنوان زیر خلاصه نمود .

1.       جهل

2.       امیال

در جلد اول این دوره تحت عنوان تربیت عقلانی به مسأله علم و راه از بین بردن جهل پرداخته و آداب تعلیم و تعلّم را بحث نمودیم و چون قسمت عمده مطالب تعلیم و تعلّم با دیگران سازی مناسبت دارد لذا تحت عنوان تربیّت در جلد اوّل مورد بحث قرار گرفت و در این قسمت نیاز به تکرار ندارد .

امّا امیال مربوط به همین بخش است و مهمترین عامل کنار زننده امیال خود افراد هستند که با دقت در امر خود سازی می توانند به مبارزه با آن برخیزند و منظور از مبارزه با نفس مبارزه با همین امیال و هواهای نفسانی است .

امیال و خطرات آنها

منظور از امیال گرایشهای غلط قوای نفسانی است که همان حالت افراط و تفریط در بروز قوا می باشد در بخشی ارزش علم در جلد اول این دوره بحث کردیم که عدم رسد صحیح نفس ناطقه باعث جهل و غفلت می شود و انسان جاهل نمی داند که چه باید بکند ولی تنها با دانستن مشکل حل نمی گردد ،‌ پس از مرحله ی دانستن موانعی وجود دارد که نمی گذارد علم به علم تبدیل شود این موانع همان امیال می باشند . اگر با امیال مبارزه نکنیم نمی توانیم علم و آگاهی مان را به علم تبدیل کنیم .

علم شرط لازم رشد نفس است ولی رشد کافی نیست ،‌ باید سایر شرایط را ایجاد نمود تا با علمی شدن علم نفس صعود داشته باشد .

برای هر فعلیت به ادراک نیازمندیم . ابتداء باید نسبت به امری درک و بینشی داشته باشیم تا با توجه به آن درک به فعلیت و کوشش کشیده شویم .

امّا امر مهم ومسئله بسیار اساسی مرحله ی بین درک و فعلیت است . هر انسانی دارای این خصوصیت است که پس از ادرک امری بین  درک و بینش و امیال و آرزوهای وی درگیری ایجاد می شود ، اگر در این مرحله درک بر امیال غلبه یافت آن بینش به کوشش تبدیل می گردد و اگر امیال و هواهها بر درک وی غلبه یابند بینش وی به فعلیت در نمی یابد . در این مرحله راه مرحله انفعال می نامند عامل پیدایش این حالت وجود امیال است .

میر فندرسکی می گوید :

عقل کشتی آرزو گرداب و دانش بادبان حق تعالی ساحل عالم همه دریاستی دنیا چون دریاست و ساحل نجات انسانها لقای حق و نیل به رضوان الهی است عقل و دانش چون کشتی و بادبان کشتی عامل پیش برنده و به ساحل رساننده هستند ولی گردابهای هولناک امیال و آروزوها باعث سقوط و غرق شدن این کشتی ها می شوند .

برای رسیدن کشتی عقل به ساحل لقای الهی نیازمند مبارزه با گردابها امیال هستیم . لذا مبارزه با امیال از مهمترین کارهای اخلاقی است .

در این موضوع به دو بحث نیازمندیم :

الف = شناخت امیال :

باید امیال را بشناسیم تا موانع مسیر کمال و صعو نفس شناخته شود .

ب = شناخت نحوه مبارزه و کنار زدن امیال :

پس از شناخت امیال باید راه از بین بردن آنها را دانست . زیرا اگر امیال را بشناسیم ولی نحوه مبارزه با آنها را ندانیم به نتیجه نمی رسیم ، مثل اینکه وجود مرض سرطان را شناخته ولی معالجه آن را ندانیم ، وجود سرطان بیمار را از بین خواهد برد .

امّا امیال بسیارند . اگر در مرحله شناخت امیال دقیق شویم عناوین بسیاری را خواهیم دریافت . چون افراط و تفریط هر یک از قوای نفسانی حالتی از حالات امیال محسوب می شوند .

علمای اخلاق چون خواجه نصیر و ابن مسکویه به شمار این رذایل پرداخته و بصورت مبسوط از آنها سخن گفته اند . اموری چون خودخواهی ، دنیا دوستی ، شهوت پرستی ، عجب ، کبر ، شرک ، نفاق ، ریا ، دروغ و ... را می توان از امیال شمرد و هر یک در باز داشتن انسان از کمال نقش به سزائی داشته و سبب سقوط نفس می گردند .

ما در اینجا در در مقام بیان تک تک آنها نیستیم و به جزء نمی پردازیم ، امّا برخی از امیال که خود منشأ بیماریهای اخلاقی دیگری هم می شوند را مورد برسی قرار می دهیم .

عوامل صعود نفس و راه ایجاد آنها

گفتیم برای رشد اخلاقی و ایجاد حُسْن خُلْق نیازمند شناخت نفس و شناخت عوامل سقوط دهندة نفس و راه از بین بردن آنها و شناخت عوامل صعود دهندة نفس و راه ایجاد آنها هستیم .

به عبارت دیگر هرچند مانع زدائی تقدم داشته و برای رشد نفس نیازمند زدودن عوامل بازدارنده  هستیم ، ولی به ایجاد عوامل مؤثر جهت رشد نفس نیز نیازمندیم . مانع زدایی زمینه را مساعد کرده و شرایط کارآئی عوامل مؤثر را فراهم می سازد ، ولی بدان معنی نیست که از عوامل موثر را فراهم می سازد ، ولی بدان معنی نیست که از عوامل مؤثر رشد دهنده بی نیازمان سازد .

اگر با شناخت موانع مسیر رشد و صعود نفس و کنار زدن آنها قانع شده و دیگر به بحث و بررسی عوامل صعود دهنده نپرداخته و راه ایجاد آنها را ندانیم پیشرفتی نخواهیم داشت .

البته در بحث مبارزه با موانع مسیر کمال انسانی از عوامل نام بردیم که می توان آنها را هم تحت عنوان مؤثر نام گذاری کرد ، ولی آنها در مقام دفع مانع مورد نظر بودند و حال از جهت دیگری باید به بحث بپردازیم .

در این فصل نیز چون فصل گذشته به دو بحث نیازمندیم :

اول شناخت عوامل رشد دهنده نفس

دوم نحوه ایجاد آنها .

زیرا تا عاملی را بعنوان عامل مؤثر نشناسیم در صدد ایجاد آن بر نخواهیم آمد و همچنین اگر پس از شناخت عامل مؤثر نحوه ایجاد آنرا ندانیم به نتیجه و ثمر مورد نظر نخواهیم رسید .

در منابع اخلاقی عوامل بسیاری را تحت عنوان عوامل رشد دهنده نفس انسانی ذکر کرده و در خصوص آنها بحث کرده اند . لیکن چون بتای ما بر اختصار بوده به شرح و بسط همة آنها نمی پردازیم و مثل فصل عواملِ سقوط نفس به برخی از آنها اشاره می کنیم .

البته در انتخاب برخی از این عوامل سعی بر آن است که عوامل اصلی و ریشه ای را انتخاب نمائیم تا انشا ... با ایجاد آن عوامل زمینة مساعدی از برای ایجاد عوامل مؤثر دیگر نیز فراهم گردد .

منبع : درسهایی از تربیت اسلامی

کاری از کارگروه دوم – اسماعیل کاظمی – محمد سلطانی